مخاطبانی که پیشتر و در آثار مستند و سینمایی، خاطرات دلاوریها و بیباکیهای رزمندگان هشت سال دفاع مقدس را در آسمان و روی زمین دیدهاند، حالا در کتاب «معبد زیرزمینی» میتوانند شاهد عملیاتی باشند که سالها پیش در زیرِ زمین جریان داشته است.
نوید کریمی: پرداختن مکرر به موضوعات اجتماعی معاصر، یکی از اصلیترین دلایل یکدست و یکنواخت شدن آثار مختلف تألیفی بهویژه آثار داستانی است. این در حالی است که میتوان با بهرهگیری از گنجینه کمنظیر تاریخ بهویژه تاریخ شفاهی و خاطرات مردم این سرزمین، ایدهها و موضوعات بکری را بر منصه ادبیات داستانی نشاند.
علیرغم تلاشهای صورتگرفته توسط داستاننویسان مختلف اما، همچنان موضوع جنگ هشتساله عراق با ایران، یکی از بسیار رویدادهای مهم تاریخ ما و واجد موضوعات نو و اثرگذاری است که تاکنون به ابعاد و بخشها و زوایای زیادی از آن پرداخته نشده است. در این راستا کتاب «معبد زیرزمینی» به نویسندگی معصومه میرابوطالبی که با همت نشر کتاب جمکران چاپ شده، تلاش میکند تا نقشی کوچک اما مؤثر در روشن کردن بخش تاریک و مغفولماندهای از جنگ داشته باشد.
الیاس، نوجوان مقنیگری است که در دهه شصت با مادرش در روستایی در یزد روزگار میگذراند. داییاش نگاه تحقیرآمیزی به او دارد و تلاشهای الیاس در مقنیگری، برای اثبات خودش به دایی، بیفایده است. این تلاشها وقتی اهمیت بیشتری برای مخاطب پیدا میکند که متوجه میشویم الیاس به دخترداییاش صدیقه علاقهمند است. در این میان پیشنهاد یک مقنیگر باتجربه، الیاس را به فکر فرو میبرد: حفر کانالی در جبهه؛ هر چند که حفر کانال، کار هر روز الیاس است، اما جبهه به معنای جنگ است و برای الیاسِ به ظاهر بیدست و پا، دلهرهآور. در جایی که بزرگان مقنیگری از قبول این پیشنهاد، شانه خالی میکنند، الیاس که تنها همدم مادر است با خوف و رجا تصمیم به رفتن میگیرد تا سری توی سرها درآورد و شاید بتواند بالأخره به چشم صدیقه و دایی بیاید.
نویسنده با انتخاب یک قهرمان نوجوان به یکی از دغدغههای همیشگی این گروه سنی یعنی شجاعت، میپردازد. انتخاب الیاس، زمینه استفاده از زاویه دید و ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی یک نوجوان روستایی را بهخوبی فراهم کرده و بهگونهای آشناییزُدایانه به پرداخت ـ و گاه به پیشبرد ـ شخصیتش ضریب داده است. همچنان که با انتخاب نام قهرمان داستان (که میتواند آگاهانه بوده باشد) نقب و تلمیحی به مصائب و سرگذشت حضرت الیاس (پیامبر قوم بنیاسراییل) میزند. اما الیاسِ داستان، خسته و سرخورده از سرزنشهای داییاش، به جبهه پناه میبرد. موقعیت جنگی، آرام آرام این نوجوان را با حقایقی روبهرو میکند که بخشی از آنها برایش معرفتزا است. الیاس در واقع در حال آزمون است آن هم در دل اتفاق تاریخی کمتر شنیدهشده.
قرار گرفتن در مسیر حفر کانال مقدمهای است تا الیاسِ دست و پا چلفتی در مسیر کارهایی بزرگ قدم بگذارد. اینجا است که تردیدهای الیاس به سراغش میآیند. برای نمونه میترسد نکند که او هم مانند پدرش (که در فروریزی یک قنات مدفون شده بوده)، جانش را در کانال از دست بدهد. این نوجوان کمکم میفهمد که بهجای اثبات خود به دیگران، ابتدا باید خودش را به خودش ثابت کند. اینچنین است که با شنیدن خبر عروسی صدیقه بیتابی نمیکند و ترجیح میدهد در کانالی که هوا ندارد و نفس کشیدن در آن دشوار است، بماند.
هر چند در نگاهی انتقادی، کارکرد کانال میتوانست بیش از آنچه هست و با جزئیات بیشتری همراه باشد. نویسنده میتوانست مانند آنچه برای نام اثر انتخاب کرده، کانال را معبدی برای الیاس نماید که همگام با غلبه بر موانع ظاهری و بیرونی و پیشروی در کانال، این نوجوان بتواند لایههای روح و فکر خود را نیز بیشتر واکاوی کند. درعینحال که استفاده هوشمندانه نویسنده از واژهها و اصطلاحات زبان فارسی و اشاره به شکل مراسم سنتی تعزیه در یزد، از نقاط قوت این رمان به حساب میآید، اما کمبود مهم داستان، ضعف در جغرافیا است. موقعیت نیروهای ایرانی و عراقی و جانمایی سنگرها و حتی خود کانال، ارتباط مخاطب با فضا را کم کرده و گاه نیز آن را میگُسَلد. حفر کانال، سوژهای جذاب و وسوسهانگیز برای نوشتن یک داستان است، اما نیازمند پژوهشهای زیادی برای بازنمایی شرایط گذشتهای است که چهل سال از آن میگذرد و این کاری است، نه آسان؛ یعنی از بازنمایی شرایط جنگی، گرفته تا روزگار آدمهای شهر و روزمره آدمهای روستاها.
در فرازهایی از داستان، جملات ویرایش نشده و متن دچار اغلاق است تا جایی که در مواردی کیفیت دیالوگها را نیز تحتتأثیر قرار داده است. هر چند نویسنده توانسته با استفاده از چند فلاشبک، مخاطب را در معیت قهرمان نگه دارد. اما در مجموع بهنظر میرسد که کتاب «معبد زیرزمینی» با داشتن تأمل و تمرکز بیشتری در فرآیند نگارش، میتوانست متن و روایت همگنتری را پیشروی مخاطب قرار دهد.
با این وجود، میتوان گفت که در نگاهی کلی، تصمیمات الیاس و آنچه بر سر قهرمان داستان میآید، روایتی خواندنی را شکل داده؛ روایت رویدادی که میتواند برای نوجوانان، جذاب باشد. بر این اساس و با توجه به جذابیت ذاتی سوژه، این کتاب قابلیت اقتباس و تبدیل شدن به کالای فرهنگی در مدیوم دیگری مانند فیلم را نیز دارا است. اینگونه، مخاطبانی که پیشتر و در آثار مستند و سینمایی، خاطرات دلاوریها و بیباکیهای رزمندگان هشت سال دفاع مقدس را در آسمان و روی زمین دیدهاند، حالا میتوانند شاهد عملیاتی باشند که سالها پیش در زیرِ زمین جریان داشته است.
منبع: ایبنا