یادداشت

نبرد در زیرِ زمین

مخاطبانی که پیش­تر و در آثار مستند و سینمایی، خاطرات دلاوری­‌ها و بی­‌باکی­‌های رزمندگان هشت سال دفاع مقدس را در آسمان و روی زمین دیده‌­اند، حالا در کتاب «معبد زیرزمینی» می‌­توانند شاهد عملیاتی باشند که سال‌ها پیش در زیرِ زمین جریان داشته است.

نوید کریمی: پرداختن مکرر به موضوعات اجتماعی معاصر، یکی از اصلی‌ترین دلایل یکدست و یکنواخت شدن آثار مختلف تألیفی به‌ویژه آثار داستانی است. این در حالی است که می‌­توان با بهره‌­گیری از گنجینه کم­‌نظیر تاریخ به‌ویژه تاریخ شفاهی و خاطرات مردم این سرزمین، ایده‌­ها و موضوعات بکری را بر منصه ادبیات داستانی نشاند.

علی‌رغم تلاش‌­های صورت‌گرفته توسط داستان‌نویسان مختلف اما، همچنان موضوع جنگ هشت‌ساله عراق با ایران، یکی از بسیار رویدادهای مهم تاریخ ما و واجد موضوعات نو و اثرگذاری است که تاکنون به ابعاد و بخش‌­ها و زوایای زیادی از آن پرداخته نشده است. در این راستا کتاب «معبد زیرزمینی» به نویسندگی معصومه میرابوطالبی که با همت نشر کتاب جمکران چاپ شده، تلاش می­‌کند تا نقشی کوچک اما مؤثر در روشن کردن بخش تاریک و مغفول‌مانده‌­ای از جنگ داشته باشد.

الیاس، نوجوان مقنی­‌گری است که در دهه شصت با مادرش در روستایی در یزد روزگار می­‌گذراند. دایی‌­اش نگاه تحقیرآمیزی به او دارد و تلاش‌­های الیاس در مقنی­‌گری، برای اثبات خودش به دایی، بی­‌فایده است. این تلاش‌­ها وقتی اهمیت بیشتری برای مخاطب پیدا می­‌کند که متوجه می­‌شویم الیاس به دختردایی‌­اش صدیقه علاقه‌مند است. در این میان پیشنهاد یک مقنی­‌گر باتجربه، الیاس را به فکر فرو می‌­برد: حفر کانالی در جبهه؛ هر چند که حفر کانال، کار هر روز الیاس است، اما جبهه به معنای جنگ است و برای الیاسِ به ظاهر بی‌دست و پا، دلهره‌­آور. در جایی که بزرگان مقنی‌­گری از قبول این پیشنهاد، شانه خالی می­‌کنند، الیاس که تنها همدم مادر است با خوف و رجا تصمیم به رفتن می­‌گیرد تا سری توی سرها درآورد و شاید بتواند بالأخره به چشم صدیقه و دایی بیاید.

نویسنده با انتخاب یک قهرمان نوجوان به یکی از دغدغه‌­های همیشگی این گروه سنی یعنی شجاعت، می­‌پردازد. انتخاب الیاس، زمینه استفاده از زاویه دید و ویژگی­‌های فرهنگی و اجتماعی یک نوجوان روستایی را به‌خوبی فراهم کرده و به‌گونه­‌ای آشنایی‌زُدایانه به پرداخت ـ و گاه به پیشبرد ـ شخصیتش ضریب داده است. همچنان که با انتخاب نام قهرمان داستان (که می‌­تواند آگاهانه بوده باشد) نقب و تلمیحی به مصائب و سرگذشت حضرت الیاس (پیامبر قوم بنی‌اسراییل) می‌­زند. اما الیاسِ داستان، خسته و سرخورده از سرزنش‌­های دایی­‌اش، به جبهه پناه می­‌برد. موقعیت جنگی، آرام آرام این نوجوان را با حقایقی روبه‌رو می­‌کند که بخشی از آن‌­ها برایش معرفت‌­زا است. الیاس در واقع در حال آزمون است آن هم در دل اتفاق تاریخی کمتر شنیده‌شده.

قرار گرفتن در مسیر حفر کانال مقدمه‌­ای است تا الیاسِ دست و پا چلفتی در مسیر کارهایی بزرگ قدم بگذارد. اینجا است که تردیدهای الیاس به سراغش می­‌آیند. برای نمونه می­‌ترسد نکند که او هم مانند پدرش (که در فروریزی یک قنات مدفون شده بوده)، جانش را در کانال از دست بدهد. این نوجوان کم‌کم می­‌فهمد که به‌جای اثبات خود به دیگران، ابتدا باید خودش را به خودش ثابت کند. اینچنین است که با شنیدن خبر عروسی صدیقه بی­تابی نمی­‌کند و ترجیح می­‌دهد در کانالی که هوا ندارد و نفس کشیدن در آن دشوار است، بماند.

هر چند در نگاهی انتقادی، کارکرد کانال می­‌توانست بیش از آنچه هست و با جزئیات بیشتری همراه باشد. نویسنده می­‌توانست مانند آنچه برای نام اثر انتخاب کرده، کانال را معبدی برای الیاس نماید که همگام با غلبه بر موانع ظاهری و بیرونی و پیشروی در کانال، این نوجوان بتواند لایه­‌های روح و فکر خود را نیز بیشتر واکاوی کند. درعین‌حال که استفاده هوشمندانه نویسنده از واژه­‌ها و اصطلاحات زبان فارسی و اشاره به شکل مراسم سنتی تعزیه در یزد، از نقاط قوت این رمان به حساب می­‌آید، اما کمبود مهم داستان، ضعف در جغرافیا است. موقعیت نیروهای ایرانی و عراقی و جانمایی سنگرها و حتی خود کانال، ارتباط مخاطب با فضا را کم کرده و گاه نیز آن را می‌گُسَلد. حفر کانال، سوژه­‌ای جذاب و وسوسه‌­انگیز برای نوشتن یک داستان است، اما نیازمند پژوهش‌­های زیادی برای بازنمایی شرایط گذشته‌­ای است که چهل سال از آن می‌­گذرد و این کاری است، نه آسان؛ یعنی از بازنمایی شرایط جنگی، گرفته تا روزگار آدم­‌های شهر و روزمره آدم‌­های روستا­ها.

در فرازهایی از داستان، جملات ویرایش نشده و متن دچار اغلاق است تا جایی که در مواردی کیفیت دیالوگ­‌ها را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است. هر چند نویسنده توانسته با استفاده از چند فلاش‌بک، مخاطب را در معیت قهرمان نگه دارد. اما در مجموع به‌نظر می‌­رسد که کتاب «معبد زیرزمینی» با داشتن تأمل و تمرکز بیشتری در فرآیند نگارش، می‌­توانست متن و روایت همگن‌­تری را پیش‌روی مخاطب قرار دهد.

با این وجود، می­‌توان گفت که در نگاهی کلی، تصمیمات الیاس و آنچه بر سر قهرمان داستان می‌آید، روایتی خواندنی را شکل داده؛ روایت رویدادی که می‌­تواند برای نوجوانان، جذاب باشد. بر این اساس و با توجه به جذابیت ذاتی سوژه، این کتاب قابلیت اقتباس و تبدیل شدن به کالای فرهنگی در مدیوم دیگری مانند فیلم را نیز دارا است. اینگونه، مخاطبانی که پیش­تر و در آثار مستند و سینمایی، خاطرات دلاوری­‌ها و بی­‌باکی­‌های رزمندگان هشت سال دفاع مقدس را در آسمان و روی زمین دیده‌­اند، حالا می‌­توانند شاهد عملیاتی باشند که سال‌ها پیش در زیرِ زمین جریان داشته است.

منبع: ایبنا

بازگشت به لیست

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *