از سال ۶۶ که اولین دوره نمایشگاه کتاب در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار شد تا به امروز آمار و ارقامی که منابع و خانه کتاب و ادبیات در تعداد ناشران شرکت‌کننده به ما نشان می‌دهند حاکی از رشد و تکامل مهم‌ترین رویداد فرهنگی کشور در سال‌های پس از انقلاب است.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران امسال وارد سی‌وچهارمین دوره برگزاری خود می‌شود. از سال ۶۶ که اولین دوره نمایشگاه کتاب با حضور رئیس جمهور وقت آیت‌الله خامنه‌ای در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار شد تا به امروز آمار و ارقامی که منابع خانه کتاب و ادبیات در تعداد ناشران شرکت‌کننده داخلی و خارجی به ما نشان می‌دهد حاکی از رشد و تکامل مهم‌ترین رویداد فرهنگی کشور در سال‌های پس از انقلاب است.
برنامه جنبی در دوره‌های اول معنایی نداشت!
در اولین سال آغاز این نمایشگاه که در آبان‌ماه نیز برگزار شد، حدود ۲۰۰ ناشر داخلی با هشت هزار عنوان شرکت کرده بودند. عنوان این نمایشگاه «فرهنگ و تمدن اسلامی» نام گرفت. چرا که بیش از ۲ هزار عنوان کتاب مرجع درباره فرهنگ و تمدن اسلامی در این نمایشگاه عرضه شد. در دوره بعد که با ۲ سال وقفه در اردیبهشت‌ماه برگزار شد، ناشران غیرتهرانی برای اولین بار حضور پیدا کردند. البته برنامه‌های جنبی در دوره‌های ابتدایی نمایشگاه معنایی نداشت و صرفاً نمایشگاه برگزار می‌شده است.
از کی طرح ناشران برگزیده متولد شد؟
از سال ۶۹ که دولت سازندگی به روی کار می‌آید در نمایشگاه کتاب بخشی به عنوان ناشران برگزیده داخلی و خارجی اجرا می‌شود که در دوره اول این طرح مؤسسات انتشاراتی دانشگاه تهران، امیرکبیر، سروش، آستان قدس رضوی و کتاب کودک برگزیده اعلام شدند. البته در سال‌هایی ناشر برگزیده سال و ناشر برگزیده نمایشگاه انتخاب می‌شدند و در سال‌هایی هم فقط ناشر برگزیده سال انتخاب می‌شد.
رقابت عناوین ناشران خارجی و داخلی
در هر دوره نیز رشد قابل توجهی در تعداد ناشران شرکت‌کننده و تعداد عناوین موجود در نمایشگاه دیده می‌شود اما تعداد عنوان کتاب‌های خارجی در مقایسه با آثار داخلی اصلاً قابل مقایسه نیست به طور مثال در سال ۷۱ تعداد کتاب‌های خارجی ثبت شده حدود ۴۵ هزار عنوان و تعداد عناوین داخلی حدود ۱۷ هزار عنوان بوده است. البته سال‌هایی بوده که تعداد عناوین داخلی و خارجی باهم برابر بوده و یا تعداد عناوین داخلی از خارجی بیشتر بوده است.
بخش‌های جنبی نمایشگاه با جدیت دنبال می‌شود
در پنجمین دوره نمایشگاه (۱۳۷۱) نیز اولین نمایشگاه مطبوعات با حضور ۱۱۰ نشریه برگزار شد. از این دوره به بعد بخش جنبی نمایشگاه با جدیت دنبال می‌شود و هرسال برنامه‌هایی برای اولین بار اجرا می‌شود، طوری که در ششمین دوره برای اولین بار بخش فعالیت‌های فرهنگی و هنری کودکان برپا شد. در دوره‌های بعدی به بخش جنبی موضوعی به عنوان «موضوع نمایشگاه» هم اضافه می‌شود که با شعار نمایشگاه تفاوت داد. در هفتمین دوره موضوع نمایشگاه «زبان فارسی میراث مشترک ما» و دوره بعدش هم «سرزمین و مردم ایران» موضوعات نمایشگاه بودند.
سیر برگزاری نمایشگاه از دوره هشتم به بعد سیری تکاملی به خود می‌گیرد و بزرگداشت‌ها، نمایشگاه‌ها، میزگردها و … شروع به کار می‌کنند و در نهمین دوره نیز سرای اهل قلم متولد می‌شود و در سال ۷۶ تعداد ناشران شرکت کننده از یک هزار ناشر عبور می‌کند.
دولت اصلاحات و نمایشگاه کتاب تهران!
در سال 77 که دولت اصلاحات بر سرکار می‌آید یک بخش هم با عنوان نمایشگاه بزرگداشت دوم خرداد برگزار می‌کند و در بخش نشرهای برگزیده هم سوگیری‌هایی دیده می‌شود. ناشرانی که در فضای روشنفکری فعالیت دارند برگزیده می‌شوند البته این امر به طور مطلق نیست. نخستین جشنواره صنعت چاپ نیز در یازدهین دوره از نمایشگاه کتاب آغاز به کار کرد که متولی این جشنواره وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. البته سال‌هاست از بخش جنبی نمایشگاه کتاب جدا شده و به طور مستقل فعالیت‌های نمایشگاهی و جشنواره‌ای خود را اجرا می‌کند.
پانزدهمین و شانزدهمین دوره نمایشگاه کتاب در سال‌های ۸۱ و ۸۲ سال‌هایی است با حضور بیش از یک هزار و ۸۰۰ ناشر اما با تعداد عناوینی در حدود ۷۵ هزار عنوان. به طور متوسط هر ناشر با ۴۱ عنوان در نمایشگاه حضور پیدا کردند که هم‌تراز با اولین دوره نمایشگاه کتاب بوده است.
حضور ۸۰ کشور در نمایشگاه کتاب تهران
نوزدهمین دوره که در دولت نهم برگزار شد با توجه به آمار خانه کتاب و ادبیات شاهد حضور حداکثری کشورها در نمایشگاه هستیم. طوری که در بیست و سومین نمایشگاه حدود ۸۰ کشور در نمایشگاه شرکت کردند که در هیچ‌کدام از دوره‌ها این عدد دیده نشده است. این امر خبر از یک دیپلماسی فرهنگی فعالانه در آن سال‌ها می‌دهد. البته در این دوره بخش فعالیت‌های محیطی باز مثل تئاتر خیابانی با موضوع کتاب و کتابخوانی و… طرح‌های جدیدی بودند که در نمایشگاه اجرایی شد. تعداد عناوین موجود در نمایشگاه نیز در بیست‌ودومین دوره‌اش از عدد ۲۰۰ هزار عنوان عبور کرد.
در بیست‌وششمین دوره، برپایی نمایشگاه برای اولین‌بار به مؤسسه کمک به توسعه فرهنگ و هنر واگذار شد. در ۲۵ دوره گذشته این نمایشگاه توسط مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی برگزار شده است و بخش بین‌الملل نمایشگاه به مکان دیگری خارج از محدوده مصلی منتقل شد. بخش ناشران الکترونیک پس از چند سال دوباره به نمایشگاه اضافه شد. یارانه ارزی برای خرید کتب خارجی پس از ۲۵ سال از نمایشگاه حذف شد. (در ۲۵ سال گذشته همواره مبلغی در حدود ۹ میلیون یورو با یارانه قابل توجه در اختیار دانشجویان، طلاب و دانشگاه‌ها قرار می‌گرفت حذف شد.)
این نمایشگاه از سال ۱۳۶۶ که شروع به کار کرد، ابتدا محل برگزاری آن در محل نمایشگاه بین المللی تهران در انتهای بزرگراه چمران بود، پس از آن به مصلای تهران منتقل و تا سال ۱۳۹۴ در همین مکان برپا می‌شد. سال ۹۵ برای اولین بار شهر آفتاب میزبان نخستین نمایشگاه کتاب شد و دوره بعد هم در آنجا برگزار شد اما تا به این دوره دیگر نمایشگاه در شهر آفتاب برگزار نشد. انتخاب محل برگزاری نمایشگاه کتاب تهران سال‌ها
مورد بحث بوده و هر ساله قبل از نمایشگاه نیز این بحث‌ها جدی‌تر می‌شود. نمایشگاه کتاب به دلیل ابعاد و تعداد بازدیدکننده‌ای که دارد، بزرگ‌ترین اجتماع فرهنگی کشور تلقی می‌شود. به همین دلیل انتخاب محل برگزاری این نمایشگاه، اهمیت ویژه‌ای دارد و متغیرهای مختلفی هم در این امر اثرگذار است.
شعارهای نمایشگاه کتاب
البته اجرای طرح انتخاب شعار هم از دوره بیست و چهارم به بعد شروع شد که در ادامه شعارهای دوره‌های پیشین را می‌خوانیم. «ربع قرن جهاد فرهنگی» به عنوان شعار بیست‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «کتاب، چشمه جوشان دانایی» به عنوان شعار بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «بهشت دانایی در ضیافت کلمات» به عنوان شعار بیست‌وهفتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «خواندن، گفت‌وگو با جهان» به عنوان شعار بیست‌وهشتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «فردا برای خواندن دیر است» به عنوان شعار بیست‌ونهمین نمایشگاه کتاب تهران، «یک کتاب بیشتر بخوانیم» به عنوان شعار سی‌امین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «نه به کتاب نخواندن» به عنوان شعار سی‌ویکمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، «خواندن توانستن است» به عنوان شعار سی‌ودومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و «با کتاب سلامتیم» به عنوان شعار سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران انتخاب شده بودند.
منبع: فارس
