عضو هیئت علمی بنیاد دایرﺓالمعارف اسلامی گفت: آیت‌الله مشکوة نگاه تاریخی به میراث عقلی ما یعنی فلسفه اسلامی داشت و این بسیار ارزشمند بود، هانری کربن نیز در اعتقاد خود به وجود فلسفه اسلامی متاثر از دیدگاه آیت‌الله مشکوة بود.
آیین رونمایی کتاب «پرتو مشکوﺓ؛ مجموعه مقالات در گرامیداشت آیت الله سید محمد مشکوﺓ بیرجندی» سه‌شنبه (دوازدهم دی ماه ۱۴۰۲) با حضور و سخنرانی نجفقلی حبیبی؛ نسخه‌شناس و نسخه پژوه، حسن سید عرب؛ عضو هیئت علمی بنیاد دایرﺓالمعارف اسلامی، سید صادق سجادی؛ پژوهشگر تاریخ و متون، علیرضا مختارپور؛ رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، علی رمضانی؛ مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران، غلامرضا امیرخانی؛ مشاور رئیس کتابخانه ملی ایران و جمعی نسخه‌پژوهان در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
آیت الله مشکوة در حوزه کار خود متخصص بود
نجفقلی حبیبی در این آیین طی سخنانی به سابقه آشنایی خود با آیت الله مشکوﺓ اشاره کرد و گفت: آیت الله مشکوﺓ در دانشکده الهیات تدریس می‌کرد و مورد احترام همه استادان بود. بخش نسخ خطی کتابخانه دانشگاه تهران با حضور و اهدای نسخ‌های ایشان راه اندازی شد. یکی از کتاب‌های مهم آیت الله مشکوﺓ «درة التاج» است که بارها پیشنهاد دادم مابقی کتاب را هم منتشر کنند، اما تاکنون کسی برای انجام این کار پیش قدم نشده است. او همچنین کتاب «کلید بهشت» نوشته قاضی سعید قمی را تصحیح کرده است.
این نسخه شناس ادامه داد: آیت‌الله مشکوﺓ در حوزه کار خود متخصص بود و ده‌ها مقاله علمی در حوزه‌های فلسفه، فقه و طب نوشته است. او در روزگار خودش و حتی روزگار کنونی کم نظیر است و در جامعیت و بزرگی کسی مانند او پیدا نمی‌شود. نسخه‌های خطی که ایشان به کتابخانه دانشگاه تهران اهدا کردند بسیار ارزشمندند و اهدای آنها روح بلندی می‌خواهد. افرادی مانند آیت الله مشکوة برای تاریخ و هویت ما سرمایه ملی هستند و باید بیشتر به آنها بپردازیم.
آیت الله مشکوة حق التالیف کتاب‌هایش را خرج خرید نسخه‌های خطی می‌کرد
صادق سجادی نیز در این نشست درباره کار تدوین کتاب «پرتو مشکوﺓ؛ مجموعه مقالات در گرامیداشت آیت الله سید محمد مشکوﺓ بیرجندی» گفت: کار تدوین کتاب بسیار دشوار بود؛ از این جهت که مقالات متعدد با قلم‌های متنوع باید ویرایش و تدوین می‌شدند و این فرایند کار را سخت و دشوار می‌کرد. امیدوارم با انتشار این کتاب تا اندازه‌ای بتوانیم دین‌مان به کسانی را که به فرهنگ، ادب و علم این سرزمین کمک کردند، ادا کنیم.
این نسخه پژوه ادامه داد: آیت الله مشکوﺓ بدون چشم‌داشت مادی، ثروت خانوادگی و آنچه در طول ۲۵ سال با دشواری فراهم کرده بود به پای خرید نسخه‌های نایاب و معتبر صرف و در نهایت آنها را به دانشگاه تهران اهدا کرد. یکی از دلایل ماندگاری مردم، هویت ملی، زبان و ادب این سرزمین با وجود یورش‌های متعدد، وجود کسانی است که این حد از خودگذشتگی را نشان می‌دهند تا آثار ادبی و فرهنگی این مرز و بوم حفظ شود.
سجادی با بیان اینکه آیت الله مشکوﺓ برای خرید نسخه‌های خطی به طور ناگهانی به اقصی نقاط کشور سفر می‌کرد، گفت: او در این سفرها فروشنده نسخه خطی را برای فروش کتاب راضی می‌کرد. حتی در مواقعی از لوازم خانه خود می‌فروخت تا بتواند نسخه خطی بخرد و گاهی کتاب دیگری می‌فروخت تا بتواند با پول آن کتاب مهمتر و معتبرتری بخرد. او بعد از اهدا نسخه‌های خطی دست از گردآوری نسخه‌های جدید بر نداشت و در زمان زندگی در انگلستان نیز به دنبال نسخه‌های خطی بود و تعداد قابل توجهی نسخه خطی تهیه کرد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره محل زندگی و سابقه تحصیلی آیت‌الله مشکوﺓ، چنین توضیح داد: او در سال ۱۳۱۹ در بیرجند متولد شد. خانواده او از جمله خاندان معتبر، خوش نام و اهل علم خراسان بودند. او به تشویق پدربزرگش مرحوم حاج حسین به تحصیل روی آورد و در عین حال در حجره پدر و پدربزرگش کار می‌کرد. برای ادامه تحصیل به مشهد رفت و ادیب نیشابوری از جمله استادان وی بود. در ابتدا نام فامیل آیت الله مشکوﺓ «رضا زاده» بود، اما بعد از تحصیل در مشهد به سبب علاقه و اشتیاق به تحصیل علوم اسلامی به مشکوﺓ شریعه مشهور شد و بعد از ورود به تهران به استناد همین لقب، فامیلی مشکوﺓ را انتخاب کرد. او در زمان کودتای سیدضیا از مشهد به تهران آمد و در مدرسه‌ای در سرچشمه اقامت کرد و مشغول ادامه تحصیل شد. حتی در دوره‌ای به عتبات نیز رفت اما مجددا به تهران بازگشت و در مدرسه سپه سالار مقیم شد. آیت‌الله مشکوة ضمن خواندن دوره عالی در این مدرسه و سایر مدارس به تدریج در سطوح پایین‌تر به تدریس پرداخت و به عنوان مدرس در مدرسه سپه‌سالار درس می‌داد. بعدها به مدرسه حقوق و علوم سیاسی برای تدریس دعوت شد و در آنجا فقه تدریس کرد. بعد از سال ۱۳۱۳ دانشگاه تهران تاسیس شد و مدرسه حقوق و علوم سیاسی به این دانشگاه پیوست و مشکوﺓ در این دانشگاه مشغول به کار شد و تا زمان بازنشستگی آنجا ماند.
سجادی همچنین با بیان اینکه آیت الله مشکوﺓ از زمان تحصیل به نسخه‌های خطی علاقه‌مند بود، گفت: علاقه‌اش به نسخ خطی تا سال‌های بعد از ورود به دانشگاه همچنان ادامه داشت. او حتی عهده‌دار منصب‌های اداری نیز بود و در دوره مصدق مدتی به عنوان نامزد وزارت معارف انتخاب شد، اما کار دائم او استادی دانشگاه و تالیف و تحقیق بود. نزدیک به ۱۴۰ رساله زیر نظر او در دانشگاه تهران در زمینه‌های مختلف فقه، حقوق و تفسیر دفاع شد. او نزدیک به چهل اثر نوشته یا تصحیح کرده و تعدادی از آنها منتشر و مابقی هم به صورت دستنویس موجود است. یکی از آثار او تصحیح قسمتی از کتاب «درة التاج» قطب الدین محمود شیرازی است که آن را با استفاده از چند نسخه خطی تصحیح و منتشر کرده است. کتاب مهم دیگر او تصحیح بخش‌های از الهیات و طبیعیات کتاب «دانشنامه علائی» است.
وی در ادامه به اخلاقیات آیت الله مشکوﺓ اشاره کرد و ادامه داد: با علاقه و اشتیاق، پاسخ جامع و کاملی به سوال‌هایی می‌داد که از او پرسیده می‌شد. کتابخانه‌اش در خدمت اهل تحقیق بود و اجازه می‌داد از کتاب‌ها استفاده کنند. به لحاظ اخلاقی، فرد خلیلی بود و زندگی بسیار ساده و درویشانه‌ای داشت. درآمد ناشی از حق‌التالیف کتاب‌هایش را خرج خرید نسخه‌های خطی می‌کرد. قصیده‌ای سروده که در آن جهان‌بینی، انسان، خدا، جهان، کهکشان و… را می‌توان دید. همچنین دو بیتی‌هایی دارد که عموما ترجمه‌هایی از قرآن کریم است. اشعاری سروده که متضمن بعضی از مفاهیم فلسفی و کلامی است. این قصاید و دوبیتی‌ها از جمله دست‌نوشت‌هایی بودند که از او باقی مانده بود.
آیت الله مشکوة به میراث عقلی ما توجه داشت
حسن سید عرب نیز در سخنرانی خود، با بیان اینکه آیت‌الله مشکوة به معنای واقعی کلمه عالمی اسلامی در علوم عقلی و نقلی بودند، گفت: مقدمه‌هایی که آیت‌الله مشکوة بر آثار فلسفی به رشته تحریر درآورده، مهم‌اند. او از ابن سینا آثاری را تصحیح کرد و مقدمه‌های مفصل بر آنها نوشت. به طور کل نظر ویژه‌ای به فلسفه اسلامی داشت. پرسشی درباره فلسفه اسلامی بین دوستداران این اندیشه وجود دارد و موافقان و مخالفان به این صورت پاسخ می‌دهند که آیا ما فلسفه اسلامی داریم یا خیر؟ مخالفان معتقد ما چنین فلسفه‌ای نداریم و آنچه که موجود است نوشته‌های جدلی – کلامی است و آنچه ما به عنوان فیلسوفان مسلمان می‌شناسیم کسانی هستند که مطالب و نوشته‌های ارسطو، افلاطون و یونانیان را در کتاب‌های خود مطرح کرده‌اند و در عهد اسلامی فلسفه‌ای به این نام نداریم و فلسفه، اسلامی نیست و اسلام نیز فلسفی نیست.
وی افزود: موافقان به این پرسش معتقدند مقطعی از تاریخ فلسفه به مسلمانان اختصاص دارد و فلسفه اسلامی در این مجموعه پرسش‌های فیلسوفان مسلمان از هستی است و اندیشه فیلسوفی مانند ابن‌سینا در نخستین مقایسه کتاب الهیات شفای او با کتاب متافیزیک ارسطو مشخص می‌شود و ابداعاتش نسبت به اندیشه ارسطو را عیان می‌کند و به همین دلیل او را فیلسوف می‌دانیم. آیت الله مشکوﺓ همانطور که از مقدمه آثار ایشان می‌توان پی‌برد، از موافقان فلسفه اسلامی است و معتقد است مسلمانان یک رشته علوم عقلی به نام فلسفه اسلامی دارند که این فلسفه به لحاظ ماهوی هنوز بررسی نشده است. دغدغه ابتدایی آیت الله مشکوﺓ این بود که چرا تاکنون درباره ماهیت این فلسفه کاوش نشده است. با نگاه به فهرست آثار «هانری کربن» شرق‌شناس می‌بینیم که به وجود فلسفه اسلامی باور دارد. او از آیت الله مشکوﺓ نام می‌برد و این نشان می‌دهد ملهم و متاثر از مقدمه‌های اوست. آیت الله مشکوﺓ کار را از ارسطو آغاز می‌کند و خط سیر او این است که فلسفه اسلامی ماهیت ارسطویی دارد و در مقدمه‌های خود به این موضوع اشاره می‌کند که ارسطو چگونه به جهان اسلام وارد می‌شود، اما همان ارسطوی یونانی باقی می‌ماند و نباید بپنداریم ابن سینا، ارسطوی عالم اسلام است.
سید عرب ادامه داد: آیت الله مشکوﺓ تسلط ویژه‌ای به آثار ابن سینا داشت و به گوشه‌هایی از این آثار به‌ویژه الهیات شفا استناد می‌َکرد و معتقد بود جوهره این سیر فلسفی تمایل به رگه‌هایی از تشیع دارد. او تشیع را محل و مرکز رونق اندیشه عقلی در جهان اسلام می‌دانست. سخن جالب توجهی در مقدمه کتاب «رگ‌شناسی» دارد و استنباط من این است که ایشان از نخستین کسانی است که معتقد است فارابی موسس فلسفه اسلامی است، اما این نظریه در همان مقدمه مابقی ماند و عموم پژوهشگرانی که به آثار ایشان مراجعه کرده‌اند غالبشان به محتوای رساله نیاز داشتند و کمتر به مقدمه آن توجه کردند. مقدمه‌ها از حیث وحدت موضوعی که دارند رویکرد تاریخی آیت الله مشکوﺓ را نشان می‌دهند. اگر امروزه در دایرﺓ المعارف‌های بزرگی مانند «راتلج» مدخل اسلامی- فیلسوفی را می‌بینید مرهون کسانی مانند آیت الله مشکوﺓ است، اما متاسفانه با وجود تمام زحماتشان نامی از آنها برده نمی‌شود.
وی در پایان با بیان اینکه از انتشار این مجموعه مقالات از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران خوشحال است، گفت: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با رصد فرهنگی دقیق و نگاه درست، این مجموعه مقالات را منتشر کرد تا مجددا نام و ویژگی‌های آیت‌الله مشکوة در جامعه مطرح شود. اهدا مجموعه نسخ خطی به دانشگاه تهران که پایه و اساس کتابخانه مرکزی این دانشگاه شد به جای خود کار بسیار بزرگی است. او متفکر بود و به میراث عقلی ما هم توجه داشت و مسیر ما را تعیین کرد که از کجا به جایگاه کنونی رسیده‌ایم. نگاه تاریخی به میراث عقلی ما داشت و به نظر من این نگاه به اندازه اهدای این مجموعه ارزشمند است و گاهی نیازمند این است که زاویه نگاه و دیدمان را به آیت الله مشکوﺓ از این حیث تغییر دهیم. او عالم اسلامی به معنای واقعی کلمه است و از این حیث مغفول مانده و لازم است مقدمه‌های ایشان در جایی جمع آوری و مسیر فکری طی شده‌اش را دوباره مطالعه کنیم تا بفهمیم چه سخن مهم و برجسته‌ای به ما درباره میراث عظیمی به نام فلسفه اسلامی آموخت.
انتشار کتاب «پرتو مشکوﺓ» بعد از ۵ سال
غلامرضا امیرخانی نیز در این مراسم گفت: مجلس شورای اسلامی از بیست سال پیش، پیشگام برنامه‌ای با عنوان حامیان نسخه خطی شد و چند دوره این برنامه را برگزار کرد. این برنامه از دوره دهم به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتقل شد. در این برنامه از همه فعالان حوزه نسخ خطی و کارهای مرتبط با آن تقدیر به عمل می‌آید و در کنار آن از چهره‌ای برگزیده و شاخص قدردانی به عمل می‌آید. در دوره‌های مختلف از بزرگانی چون عبدالحسین حائری، محمد تقی دانش‌پژوه، عبدالله انوار، اصغر مهدوی و… قدردانی شده است. در دوره شانزدهم این برنامه در سال ۱۳۹۷ نیز از آیت الله سید محمد مشکوﺓ بیرجندی قدردانی شده است.
وی با اشاره به زمان انتشار کتاب «پرتو مشکوﺓ؛ مجموعه مقالات در گرامیداشت آیت الله سید محمد مشکوﺓ بیرجندی» بیان کرد: این کتاب باید سال ۱۳۹۷ منتشر می‌شد اما به دلایلی چاپ آن طولانی شد و بالاخره بعد از گذشت پنج سال با مشارکت و مساعدت خانه کتاب و ادبیات ایران در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.